Ai lên Suối Cối, Đồng Dài
Tìm ai lặn lội mệt hoài khổ thân.
Tìm ai thì mặc tìm ai
Cần chi để ý cho hoài nhọc công!
Thôn Suối Cối thuộc xã Xuân Quang 1 huyện Đồng Xuân. Suối Cối nằm dọc theo trục huyện lộ từ La Hai đi Phú Mỡ. Phía Đông giáp thôn Bình Thạnh, Tây giáp thôn Kỳ Lộ, Nam giáp rừng núi, phía Bắc giáp sông Kỳ Lộ. Suối Cối dân sống tập trung ở hai khu vực riêng biệt là Suối Cối dưới còn gọi là Buôn Suối Cối và Suối Cối trên là của người Kinh.
Đến Kỳ Lộ, ta thấy dân làng ở rải rác ven lộ hoặc sâu vào các sườn núi. Cách ăn mặc của người dân tộc hầu như đã lai người Kinh từ lâu. Nhà ở giống như người Kinh bằng gạch mái ngói, nền xi măng hoặc mái lợp tranh vách đất. Quần có đáy, áo cổ bẻ ( sơ-mi) màu sắc sặc sỡ, hoa văn rằn ri, người dân tộc có màu da sậm đen, tiếng nói cũng nặng hơn.
Dân ước độ 150 hộ sống nghề nông, số ít buôn bán. Sản phẩm chính là thuốc lá và mía. Từ trước đến nay thuốc lá ngon nổi tiếng khắp nơi là "thuốc lá Kỳ Lộ" và chưa nghe ai nói thuốc lá Suối Cối. Nhưng thực tế thuốc lá nhiều và ngon được trồng ở khu vực Suối Cối. Dân Kỳ Lộ không chuyên trồng thuốc lá, mà có trồng cũng không ngon bằng. Những người nghiện thuốc lá khi hút một vài hơi có thể phân biệt được thuốc lá Kỳ Lộ ( Suối Cối) với các nơi khác. Bởi vì hương vị của mỗi nơi có tính riêng biệt. Tỉnh Phú Yên có hai nơi nổi tiếng về thuốc lá ngon là " Thuốc lá Lỗ Quy " ( Trãng Giới) thuộc xã Sơn Định và thuốc lá Kỳ Lộ ( Suối Cối) thuộc xã Xuân Quang 1. Thuốc lá Lỗ Quy có mùi thơm dịu, vị nhẹ, hút vào một điếu cảm thấy người lâng lâng sảng khoái. Thuốc lá Kỳ Lộ mùi thơm nồng, vị nặng, hút vào người chếnh choáng ngây ngất, nếu không quên ít ai hút hết một tàn.
Suối Cối và các vùng khác của xã Xuân Quang, Xuân Phước đất thích nghi trồng mía. Đường La Hai nổi tiếng có chất lượng cao, cả vùng Đồng Xuân mía đường nhiều và tốt.
Chợ Suối Cối nằm sát trục lộ, có lều gạch lợp ngói, bốn bên trống trải, nhà dân ở hai bên lùi về phía sau. Ngày trước cũng có họp phiên chính, nhưng ít người. Khi huyện mở mang, xe lên xuống hằng ngày theo chuyến xe đò từ Tuy Hòa, thường vào nửa buổi chiều đến gần tối. Những người buôn bán mang hàng tạp hóa, thủy sản đem lên bày bán rồi mua thổ sản, lâm sản đem về.
Trong kháng chiến chống Pháp, trận Suối Cối đã tiêu diệt Tiểu đoàn Ngự lâm quân số 2 của địch vào ngày 21-03-1954 do Trung đoàn phó Trung đoàn 803 Hà Vi Tùng trực tiếp chỉ huy Tiểu đoàn 365.
Những năm chống Mỹ, Xuân Quang 1 gồm các thôn Kỳ Lộ, Đồng Hội, Đồng Xe, Thác Dài, Suối Cối, Phú Giang là căn cứ vững chắc của Đồng Xuân của Phú Yên để rồi ngày 23-09-1961 khi giải phóng Đồng Tre, Xuân Phước, Tổng đoàn Dân vệ ở Kỳ Lộ bỏ chạy, vùng Suối Cối, Thác Dài là vùng giải phóng sớm nhất của Phú Yên.
Ông Năm Phổ ( Hồng Châu), người Quảng Ngãi là Bí thư Tỉnh ủy Phú Yên những năm 1956 đã từng ca ngợi con người của vùng đất này:
Đồng bào Xuân Phước, Xuân Quang
Hy sinh thì chịu, đầu hàng thì không.
Du lịch, GO!
