Nhân dịp tết Nguyên đán 2010, chúng tôi có dịp tìm hiểu phong tục ăn tết của người dân tộc Nùng. Dân tộc Nùng ở Lạng Sơn chiếm tỷ lệ lớn nhất trong cơ cấu các dân tộc của tỉnh. Bản thân dân tộc Nùng được chia thành nhiều nhóm địa phương với tên gọi thường gắn liền với địa danh nơi di cư hoặc trang phục: Nùng Cháo, Nùng An, Nùng Phàn Slình, Nùng Cúm cọt, Nùng Inh, Nùng Hua lài… Vì phạm vi bài viết nên chúng tôi chỉ đề cập đến phong tục ăn Tết của người Nùng Phàn Slình ở huyện Văn Quan.
Ở trong làng, những gia đình khá giả nhất định không thiếu được món bánh pẻng phạ (hay còn gọi là bánh trời) được làm cực kỳ công phu, khẩu sly (bánh bỏng), chè lam (giống bánh dẻo), các loại mứt và bánh rán. Phung xoòng (lạp xường) là món ăn có thể để dành ra Giêng. Món này không giống lạp xường của người Kinh làm. Phung xoòng có thể to bằng cổ tay, hương vị rất hấp dẫn. Đây là món ăn đặc sản của người Nùng mà chỉ trong những ngày Tết họ mới có cơ hội thưởng thức.
Tết của người Nùng Phàn Slình thực sự bắt đầu bằng bữa cơm giải xui chiều 30. Món ăn chính trong bữa cơm này là thịt vịt. Vì người Nùng coi vịt là loài động vật giải xui tốt nhất. Đúng giao thừa, mọi nhà đều thắp hương và mở toang cửa để lộc vào nhà. Trên bàn thờ tổ tiên gồm bánh chưng, gà thiến luộc kỹ, bánh kẹo, thịt lợn, đĩa ngũ quả, 2 cây vạn niên. Hương còn được thắp cạnh bếp, ngoài cửa. Người Nùng thắp hương không khấn, hương trên bàn thờ không được tắt mà phải thắp liên tục và điều cấm kỵ nhất là đêm 30 và đêm mùng 1 tết đốt lửa ngoài đường.
Bàn thờ người dân tộc Nùng làm 2 tầng, tầng trên có 1 bát hương và có 5 hoặc 7 cái chén để thờ Nàng Tiên (Mẻ Nàng) tức thờ phật bà Quan âm Bồ Tát, không thờ những thứ có mỡ lợn, chỉ thờ hoa quả, bánh kẹo và bánh chưng không nhân. Nếu thắp hương chỉ thắp 1 nén. Tầng dưới nhất chỉ được đặt 2 bát hương và 9 cái chén để thờ ông, bà (bát hương cao thờ ông, bát hương thấp thờ bà). Tầng ngày thì được đặt lễ tùy vào gia chủ giầu hay nghèo. Bên cạnh bàn thờ chính còn có bàn thờ mụ, có 1 bát hương và 3 cái chén dành riêng cho thế hệ con, cháu.
Trang phục dân tộc truyền thống của thiếu nữ Nùng Phàn Slình Lạng Sơn
Ngày đầu Xuân người dân tộc Nùng thường xuống vườn cuốc đất trồng ngô, cầu cho một năm mới mưa thuận, gió hòa, mùa màng bội thu, thóc lúa đầy nhà, lợn đầy chuồng, mọi người mạnh khỏe, bình an vô sự. Những chàng rể mới phải lo đi tai (đi Tết bố mẹ vợ) mang theo các lễ vật như các loại bánh, hoa quả, gà thiến… Có nơi đồ lễ lên tới 120 cái bánh chưng. Có nơi nhất thiết phải có miếng thịt treo, cắt suốt chiều dài con lợn. Chàng rể lâu năm, thủ tục có phần đơn giản hơn, chủ yếu là bánh chưng và thịt lợn.
Ngày xưa, từ mùng 1 Tết đến 15 tháng Giêng, thanh thiếu niên trong làng sẽ đến gia đình trưởng bản (hoặc thầy mo) tập đánh trống, chiêng (cọ nào), trẻ con thì tập đi khà kheo, xe đạp. Thông thường người Nùng tiễn các cụ, tức là tổ chức hóa vàng chủ yếu ngày mùng 2 chậm nhất là mùng 3Tết. Công việc quan trọng nhất là chuẩn bị ăn Tết lại vào Rằm tháng Giêng. Tết này họ ăn rất to, cũng mổ lợn, gói bánh…Ròng rã cả tháng sau Tết, người Nùng chỉ ăn, chơi và đi hội Lùng tùng. Đàn ông thì uống rượu và chơi tá lả, tam cúc, phỏm, lảy cỏ. Đàn bà đi làm lấy ngày, rồi lại bận túi bụi vào làm các loại bánh. Người Nùng rất tự trọng và mến khách (nhất là khách từ xa đến). Vì thế bạn đến nhà người dân tộc Nùng, bạn không thể ra khỏi nhà khi chưa uống cạn 1 vài chén rượu chung vui.
Phong tục ăn tết của người Nùng là vậy. Suy cho cùng, tuy phong tục của mỗi dân tộc có nét khác nhau nhưng tất cả đều cùng chung một ý nghĩ muốn xa rời cái ác, hướng tới cái thiện, cầu mong cuộc sống ngày càng tốt đẹp hơn.
