Đồng bào dân tộc Dao chiếm gần 10% dân số của toàn tỉnh Yên Bái. Tuy đời sống kinh tế còn nhiều khó khăn, song với tinh thần đoàn kết và tự hào dân tộc, đồng bào Dao nơi đây luôn chú trọng giữ gìn, phát huy những nét truyền thống trong bản sắc văn hóa của dân tộc mình.
Đến nay, nhiều nét đẹp trong đời sống văn hóa tinh thần, đặc biệt là phong tục trong những ngày Tết của người Dao đỏ (chiếm hơn 3% dân số tỉnh Yên Bái) đang được người dân gìn giữ gần như nguyên bản so với truyền thống do ông cha truyền lại.
Cũng giống như người Kinh và nhiều dân tộc khác, người Dao đỏ đón Tết cổ truyền theo lịch âm. Họ quan niệm rằng, Tết là dịp để cả nhà nghỉ ngơi, sum họp sau cả năm lao động sản xuất và cúng báo với tổ tiên mọi thành quả lao động, mọi chuyện vui, buồn xảy ra trong năm. Bởi vậy, ngay từ khoảng tháng 8 âm lịch, bà con đã bắt đầu nuôi lợn, nuôi gà và để dành những thúng thóc nếp ngon nhất cho những ngày Tết. Đến khoảng ngày 20 tháng Chạp, hầu hết các gia đình đều gác lại công việc làm ăn để chuẩn bị đón Tết.
Người Dao cũng có tục cúng ông Công, ông Táo như người Kinh, nhưng đặc biệt ở chỗ là không cúng vào ngày 23 tháng Chạp mà làm chung với lễ cúng gia tiên. Những ngày này, cả gia đình cùng dọn dẹp nhà cửa, vườn tược và chuẩn bị lương thực, thực phẩm để dùng trong những ngày Tết, tất cả công việc đều phải được làm tươm tất trước ngày 30 Tết.
Mâm cỗ cúng tất niên được đồng bào Dao đỏ ở đây đặc biệt chú ý, ngoài bánh chưng, bánh gù đặc trưng của người Dao, thịt lợn, thịt gà, rượu…, còn có thêm đĩa bánh dày hoặc bánh nếp gói trong lá chít và tiền vàng mã. Độc đáo ở chỗ, cũng là tiền vàng mã nhưng lại không cầu kỳ, tốn kém mà vẫn có những quan niệm riêng, đức tin riêng. Gốc gác của người Dao xưa kia tiêu loại tiền xu có lỗ thủng ở giữa và được xâu lại thành từng xâu.
Người Dao không tự làm lễ mà mời thầy cúng, hoặc những người lớn tuổi có uy tín trong cộng đồng về nhà hành lễ. Trước sự có mặt của đông đủ thành viên trong gia đình, thầy cúng thay mặt gia chủ làm lễ cúng giải hạn để xua đi tất cả những điều rủi ro, không may mắn trong năm cũ; cầu xin sức khỏe, bình an, may mắn cho mọi người; mưa thuận gió hòa, mùa màng tươi tốt, trâu bò lợn gà khỏe mạnh…
Sau bữa cơm tất niên, tất cả mọi người trong gia đình đều phải tắm rửa sạch sẽ bằng thứ nước được đun với một số loại lá và rễ cây thơm, sau đó mặc những bộ trang phục truyền thống mới và đẹp nhất để đón giao thừa. Đêm giao thừa, người Dao đỏ không ra khỏi nhà mà tất cả mọi người quây quần bên nhau để chờ thời điểm bước sang năm mới chúc tuổi và những điều may mắn cho nhau.
Sáng mùng một Tết, mọi người đều dậy thật sớm, chuẩn bị bữa cơm tươm tất để cúng đầu năm mới. Cũng có tục xông đất như người Kinh, nhưng người Dao đỏ đón khách xông nhà bằng 6 chén rượu. Trước tiên, chủ nhà rót 4 chén tượng trưng cho tứ quý trong năm, chủ và khách cùng uống để cầu chúc những điều tốt lành trong năm mới, sau đó rót tiếp hai chén để chúc nhau sức khỏe.
Người Dao đỏ đặc biệt coi trọng việc chọn giờ và hướng xuất hành đầu năm. Từ chiều 30 Tết, sau khi chọn được giờ và hướng xuất hành hợp với họ nhà mình, người Dao đỏ chuẩn bị một bó hoa tươi, thường là hoa đào hoặc hoa mơ, hoa mận đem đặt sẵn trên đường theo hướng sẽ xuất hành vào sáng hôm sau. Sáng mùng một, các thành viên trong gia đình đều phải đem theo một tờ tiền vàng, hàng mã để đốt ngay khi ra khỏi nhà với quan niệm đốt đi tất cả rủi ro, không may mắn. Trên đường về, chủ nhà sẽ lấy bó hoa hôm trước đồng thời nhặt thêm vài viên đá nhỏ với ý niệm tượng trưng cho của cải, tiền bạc, hoa tượng trưng cho sự sinh sôi nảy nở sẽ theo về trong năm mới.
Trong những ngày Tết, sau khi đi chúc năm mới những người trong họ và hàng xóm láng giềng thì già trẻ, trai gái lại nô nức kéo nhau về nơi tập trung sinh hoạt cộng đồng, thường là bãi đất rộng (nay là nhà văn hóa thôn bản). Tại đây, bên chén trà đầu Xuân, người lớn tuổi cùng nhau ôn lại truyền thống và những phong tục, bản sắc văn hóa của dân tộc mình, lớp thanh niên thì chia thành tốp để ca hát, nhảy múa, chơi các trò chơi dân gian…Đặc biệt, đây cũng chính là dịp để những chàng trai, cô gái Dao gặp gỡ, tìm hiểu rồi ướm lời nhau qua những bài hát tỏ tình, giao duyên. Đã có rất nhiều đôi đã nên nghĩa vợ chồng từ những buổi đi chơi Xuân như thế.
Người Dao đỏ cũng có tục hóa vàng như người Kinh, sau khi chọn được ngày tốt, họ lại sắm sửa một mâm cơm cúng và đốt vàng mã tiễn người đã khuất về với cõi âm. Sau đó, mỗi gia đình chuẩn bị một mâm cơm để cúng làng. Tại đình làng, thầy cúng có uy tín nhất được giao trách nhiệm làm lễ cúng cho từng nhà, sau đó là lễ cúng chung cho cả bản. Sau lễ cúng này, nhà nhà lại lấy dao, lấy cuốc, cái cầy, cái bừa ra để mài cho thật sắc, tra lại cán cho chắc tay để lên nương, ra đồng với khí thế hăng say và hy vọng một năm mới đầy đủ, no ấm…
